Οι Θεραπευτές του Φόβου

Ο Μεσαίωνας υπήρξε εποχή πίστης, δεισιδαιμονιών αλλά και φόβου. Ο κόσμος ήταν γεμάτος μυστήρια, σκιές και πράγματα που δεν μπορούσαν να εξηγηθούν, όπως η αρρώστια και η τρέλα, ο πόνος και η λύπη, η ομίχλη του νου, ενώ τα σκιρτήματα του σώματος εθεωρούντο συχνά έργο σκοτεινών δυνάμεων. Σε μια κοινωνία όπου η επίσημη ιατρική βασιζόταν ακόμη σε γιατροσόφια και ωροσκόπια, οι άνθρωποι στρέφονταν σε ανθρώπους που γνώριζαν τα αόρατα: εξορκιστές, θεραπευτές, κομπογιαννίτες και «διαβασμένους».

Αυτοί ήταν οι Θεραπευτές του Φόβου, που η συντεχνία τους επέζησε ανάμεσα στον φόβο και την πίστη, μέχρι να σβήσει ο κόσμος τους.

Η ψυχική ασθένεια ως πονηρό πνεύμα

Οι διαταραχές του νου, σήμερα αντικείμενο της ψυχιατρικής, ερμηνεύονταν στον Μεσαίωνα ως καταλήψεις από πονηρά πνεύματα. Ιδιαίτερα γυναίκες, νέοι και μοναχοί που εμφάνιζαν συμπτώματα επιληψίας, μελαγχολίας ή αστάθειας εθεωρούντο δαιμονισμένοι. Το Κατά Μάρκον Ευαγγέλιο (5:1–20) έδινε το παράδειγμα• ο Χριστός θεραπεύει τον δαιμονισμένο εκ Γεργεσηνών: «11 Εκεί κοντά στο βουνό έβοσκε ένα μεγάλο κοπάδι χοίρων. 12 Όλοι οι δαίμονες, λοιπόν, τον παρακαλούσαν: “Στείλε μας να μπούμε στους χοίρους”. 13 Αμέσως ο Ιησούς τους το επέτρεψε. Βγήκαν τότε τα δαιμονικά πνεύματα από τον άνθρωπο και μπήκαν στους χοίρους, με αποτέλεσμα να ορμήσει το κοπάδι στον γκρεμό και να πνιγεί στη λίμνη».

Στο φως αυτού του παραδείγματος, η Εκκλησία όρισε συγκεκριμένους εξορκιστές, ιερείς ή μοναχούς, με έγκριση να διαβάζουν τελετουργίες εκδίωξης των δαιμονίων. Τα «Rituale Romanum»¹ και άλλα τοπικά λειτουργικά εγχειρίδια περιέχουν ειδικά exorcismi – προσευχές, εντολές, απαγγελίες των ονομάτων του Χριστού, και επιβολή του σταυρού στο σώμα.

Η εξορκιστική πράξη δεν ήταν πάντοτε δημόσια. Συχνά γινόταν σε ερημικά μοναστήρια, με νηστεία και ύπνωση, και μπορούσε να διαρκέσει μέρες. Ο εξορκιστής λειτουργούσε ως ιερέας, αλλά και ως ένας εν αγνοία ψυχοθεραπευτής, αποδίδοντας στην επιληψία μορφή, υπόσταση και όνομα: «ο διάβολος της νύχτας», «το πνεύμα του πόνου», «η φωνή του σκότους»…

Έργο του Ιερώνυμου Μπος «Η θεραπεία της τρέλας» ή αλλιώς «Η αφαίρεση της πέτρας της τρέλας» (1475-1480)

Οι λαϊκοί θεραπευτές

Πολύ πριν η λέξη «ψυχίατρος» εμφανιστεί και καθιερωθεί, τη «δουλειά» τους έκαναν μάγισσες, βοτανολόγοι, περιπλανώμενοι «γιατροί» που φρόντιζαν ψυχές και κορμιά. Ορισμένοι χρησιμοποιούσαν μαγικά αντικείμενα, όπως φυλαχτά, οστά, ρίζες. Άλλοι διάβαζαν ξόρκια σε νυχτερινές ώρες, έβαζαν τον ασθενή να κοιμηθεί στο κατώφλι της εκκλησίας, να μιλήσει με εικόνες ή να πιει αγιασμό.

Η ιατρική τους βάση ήταν μείγμα λαϊκής βοτανικής, χριστιανικών συμβολισμών και παγανιστικών καταλοίπων. Γνώριζαν τα χαμομήλια, τα αγριοσέλινα και τις φλέβες του φλοιού. Ήξεραν πότε να μιλούν και πότε να σιωπούν. Κι αν η θεραπεία δεν έπιανε, έλεγαν ότι το κακό ήταν βαθύτερο και κατοικούσε μέσα στο αίμα, ή στην ψυχή.

Οι κομπογιαννίτες και οι περιπλανώμενοι πρακτικοί

Η λέξη «κομπογιαννίτης» καθιερώθηκε για να υποτιμήσει αυτούς τους θεραπευτές. Όμως η αλήθεια είναι πιο σύνθετη: πολλές φορές ήταν η μόνη επιλογή για θεραπεία σε απομονωμένες περιοχές. Χρησιμοποιούσαν απλούς μηχανισμούς αποφόρτισης, ελαφριά μασάζ, οπιούχα ροφήματα, ακόμα και υποβολές με μουσική.

Η υποψία της Εκκλησίας και το όριο της αιρέσεως

Ωστόσο, οι «θεραπευτές του φόβου» κινούνταν πάντοτε επικίνδυνα κοντά στην αίρεση. Η Εκκλησία ανεχόταν ό,τι δεν αμφισβητούσε τη θεία δύναμη, αλλά απέκρουε κάθε λαϊκή πρακτική που υποκαθιστούσε το δικό της κύρος. Η Ιερά Εξέταση, ιδιαίτερα από τον 13ο αιώνα και μετά, κατέγραψε και δίκασε πλήθος γυναικών που θεράπευαν με βότανα ή έλεγαν προσευχές «εκτός λειτουργικού πλαισίου».

Πολλοί εξορκιστές θεωρήθηκαν ύποπτοι μαγείας, κυρίως όταν προσέδιδαν στους εαυτούς τους εξουσία. Μια θεραπεία που λειτουργούσε χωρίς την επίκληση του Χριστού ήταν επικίνδυνη. Αντίθετα, όσοι προσκολλούνταν σε τοπικά μοναστήρια, προστάτευαν την τέχνη τους με ράσα και υποταγή στις θείες επιταγές.

Η ψυχή ως ασθένεια και το σώμα ως καθρέφτης

Το εντυπωσιακό είναι ότι οι περισσότεροι μεσαιωνικοί θεραπευτές δεν διέκριναν το ψυχικό από το σωματικό. Μια θλίψη μπορούσε να εκδηλωθεί ως πόνος στο στομάχι· μια ενοχή, ως λιποθυμία· ένα άγχος, ως μούδιασμα. Έβλεπαν το σώμα ως φύλλο χαρτί όπου εγγράφεται η ψυχή. Δεν διέθεταν συγκροτημένη ορολογία ή συμπτωματολογία παρά μόνο τη διαίσθηση και την παρατήρηση. Γι’ αυτό και πολλές «εξορκιστικές» πρακτικές πέτυχαν παρόλο που στερούνταν επιστημονικής βάσης: επειδή ο ασθενής πίστευε – και μέσα στην πίστη έβρισκε τη μισή θεραπεία.

Το τέλος της τέχνης τους

Κατά τον 17ο και 18ο αιώνα, με τη διάδοση της ιατρικής επιστήμης, την καθιέρωση της ψυχιατρικής και τη σταδιακή εκκοσμίκευση της κοινωνίας, οι περισσότεροι από αυτούς τους ανθρώπους εξαφανίστηκαν. Άλλοι έγιναν λαϊκές φιγούρες των παραμυθιών, άλλοι ενσωματώθηκαν στα αρχέτυπα της μάγισσας, του τσαρλατάνου, του απατεώνα.

Και όμως, πολλοί από αυτούς υπήρξαν τα πρώτα σημεία επαφής της ψυχής με την κοινωνία, πριν ακόμη εφευρεθούν οι θεραπείες και τα πρωτόκολλα. Αντιμετώπισαν τη μελαγχολία, την αγωνία, την απομόνωση με μέσα φτωχά, αλλά με πίστη, παρατήρηση και εμπειρία.

Παράρτημα Πηγών

1. 1. Εξορκισμός από το «Rituale Romanum» (τέλη 13ου αιώνα)
   «Σε προστάζω, πνεύμα ακάθαρτο, εξ ονόματος του Ιησού Χριστού, να εξέλθεις και να αποχωρήσεις από τον δούλο του Θεού· να μην πειράξεις ούτε το σώμα, ούτε την ψυχή του, διότι είναι λυτρωμένος διά του αίματος του Αμνού». ︎

«Rituale Romanum», Manuscript Vaticanus Lat. 473, f. 67r.

Σχόλιο: Τυπική φρασεολογία εξορκισμού που διαβαζόταν από ιερείς. Η λειτουργία εδραιώνει τη θεσμική εξουσία έναντι των «πνευμάτων».

2. Απόσπασμα από το «Formicarius» του Ιωάννη Νίντερ (1437)

«Γυναίκα τις, αγράμματη, θεραπεύει παιδία με νύγματα και προσευχές· δένει κόκκινη κλωστή στον καρπό και ψιθυρίζει λόγια εις τ’ αυτιά. Ερωτηθείσα πού τα έμαθε, απαντά: “από τη γιαγιά μου, και από ένα όνειρο”».

*Johannes Nider, «Formicarius», Book 5, cap. 3.

Σχόλιο: Σπάνια περιγραφή λαϊκής θεραπεύτριας. Το όνειρο και η κληρονομιά ως πηγές γνώσης.

3. Καταγραφή δίκης «μάγισσας» (Τρουά, 1428)

«Η κατηγορουμένη ανέφερε πως έθετε βότανα εις κρασί και έψαλλε στίχους των Ψαλμών για να θεραπεύσει γυναίκες με λύπη. Ερωτήθη αν διάβαζε κατά γράμμα το βιβλίον· απάντησε πως τα γνώριζε απ’ έξω».

Archives départementales de l’Aube, Série B, no. 214, Procès inquisitorial de Jeanne L.

Σχόλιο: Η χρήση θρησκευτικών κειμένων δεν προστάτευε απ’ τις κατηγορίες αν συνδυαζόταν με μη εκκλησιαστικές πρακτικές.

4. Αποσπασματική συνταγή για «λύπη της καρδιάς» – χειρόγραφο μοναστηριού (Αγγλία, 1350)

«Δώσε εις τον πάσχοντα ζέον ύδωρ με τίλιον και ρίζαν αγγελικής· αλείψε τους κροτάφους με μύρο από ροδοπέταλα· και ειπέ την προσευχή του αποστόλου τρεις φορές».

British Library, Sloane MS 2435, fol. 22v

Σχόλιο: Συνταγή που συνδυάζει φυτικά γιατρικά με θρησκευτικό λόγο – χαρακτηριστικό της προεπιστημονικής αντίληψης.

5. Αναφορά εξορκιστή σε ηγούμενο (Νότια Ιταλία, περ. 1305)

«Το πνεύμα ήταν δυνατό και δεν έφευγε· ο νέος έτρεμε και ούρλιαζε. Εφώναξα με όλη μου τη δύναμη το όνομα του Κυρίου. Μετά την ανάγνωση της περικοπής, έπεσε λιπόθυμος. Είπα στους άλλους να τον τυλίξουν με το φωτοστέφανο του αγίου Δομίνικου και να μην του μιλήσουν για τρεις μέρες».

Archivio della Badia di Montecassino, Carteggi spirituali, 1305/12

Σχόλιο: Η διαδικασία εξορκισμού συνδυάζεται με σιωπή και τελετουργική απομόνωση μετά την πράξη – ανάμειξη ψυχολογικού και λειτουργικού χειρισμού.

6. Παρατήρηση για την τέχνη των κομπογιαννιτών (Βενετία, 1486)

«Έρχεται στις εορτές και στήνει τραπέζι. Λέει πως θεραπεύει τη μελαγχολία με φίλτρο που μυρίζει γλυκάνισο· το δίνει σε νεαρούς και γελά μαζί τους. Μα κάποιοι λένε πως κοιμούνται καλά από τότε».

Diario di Marin Sanudo, vol. I, 1486, Biblioteca Marciana

Σχόλιο: Σαρκαστική αλλά αποκαλυπτική αναφορά σε πλανόδιο «θεραπευτή» – ανάμεσα σε φαρσέρ και ευεργέτη.

Λεζάντα: Έργο του Ιερώνυμου Μπος «Η θεραπείας της τρέλας» ή αλλιώς «Η αφαίρεση της πέτρας της τρέλας» (1475-1480).

Διαβάστε επίσης:

Οι χώρες είναι εισόδημα

ΚΚΕ: Αναγνώριση ανεξάρτητου παλαιστινιακού κράτους

Ανάσα στο ΠΑΣΟΚ έδωσε ο ΟΠΕΚΕΠΕ

Πηγή: ΕΛΛΑΔΑ | topontiki.gr