Η νεοελληνική ενδυμασία και το όραμα της εποχής του Μεσοπολέμου
Το Μουσείο Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού φιλοξενεί έως τις αρχές του νέου έτους την έκθεση «Οι ιστορίες πίσω από την έκδοση “Ελληνικαί Εθνικαί Ενδυμασίαι”», που υλοποιείται σε συνεργασία με το Ιστορικό Αρχείο της Εθνικής Τράπεζας.
Την επιστημονική επιμέλεια της έκθεσης έχουν η Ξένια Πολίτου και η Σταλίνα Βουτσινά εκ μέρους του Μουσείου Μπενάκη και η Παρή Καλαμαρά, ο Σάββας Καράμπελας και η Χρυσαλένα Αντωνοπούλου εκ μέρους του Ιστορικού Αρχείου της Εθνικής Τράπεζας. Υπεύθυνος για τον μουσειογραφικό σχεδιασμό της έκθεσης είναι ο Παύλος Θανόπουλος.
Η έκθεση φωτίζει τη μακροχρόνια προετοιμασία της εμβληματικής έκδοσης του Μουσείου Μπενάκη «Ελληνικαί εθνικαί ενδυμασίαι», η οποία υπήρξε ορόσημο στη μελέτη των ελληνικών ενδυμασιών και αποτελεί αφορμή για την αφήγηση πολλαπλών ιστοριών γύρω από την κοινωνία του Μεσοπολέμου.
Η έκδοση συνιστά προσωπικό εγχείρημα του Αντώνη Μπενάκη, ο οποίος υπογράφει την επιμέλεια των δύο τόμων (1948, 1954) και επιλέγει τους συντελεστές: τον ζωγράφο Nicolas Sperling, Ρώσο εμιγκρέ που συναντά ο Μπενάκης στην Αίγυπτο τη δεκαετία του 1920, την ήδη καταξιωμένη από την ίδια δεκαετία λαογράφο Αγγελική Χατζημιχάλη και τη βιομηχανία Γραφικών Τεχνών Ασπιώτη-ΕΛΚΑ ΑΕ, η οποία μετρά ήδη 30 χρόνια επιτυχημένης λειτουργίας την εποχή κατά την οποία τής ανατίθεται η έκδοση.
Οι εργασίες για την έκδοση ξεκινούν το 1930, έναν χρόνο πριν το Μουσείο Μπενάκη ανοίξει τις πόρτες του στο κοινό. Η προετοιμασία της διατρέχει μέρος του Μεσοπολέμου και αποτυπώνει τις ιδεολογικές και αισθητικές τάσεις της αστικής κοινωνίας της εποχής, μιας κοινωνίας η οποία, μεταξύ άλλων, «ανακαλύπτει» την ελληνική λαϊκή τέχνη και επενδύει στην έννοια της ελληνικότητας.
Παράλληλα, στην έκθεση το έντυπο λεύκωμα μαζί με τα τεκμήρια της παραγωγής του από το αρχείο της Ασπιώτη-ΕΛΚΑ, που σήμερα απόκειται στο Ιστορικό Αρχείο της Εθνικής Τράπεζας, στοιχειοθετούν με απτό τρόπο την ανάπτυξη της ελληνικής τυπογραφικής βιομηχανίας, τα χαρακτηριστικά των ανθρώπων που τη στελέχωναν, τους τεχνολογικούς πειραματισμούς στον τομέα της λιθογραφίας και τα πρώτα βήματα των γραφικών τεχνών.
Παρουσιάζοντας υλικό και από τους δύο φορείς, η έκθεση φιλοδοξεί να αναδείξει τις συνισταμένες που καθόρισαν την υλοποίηση του εκδοτικού αυτού εγχειρήματος: το ενδιαφέρον της αστικής τάξης του Μεσοπολέμου για τη λαϊκή τέχνη· τη συλλεκτική στρατηγική του Αντώνη Μπενάκη, με έμφαση στη συλλογή ενδυμασιών· το καλλιτεχνικό προφίλ του μικρογράφου Nicolas Sperling· την πολυσχιδή προσφορά της Αγγελικής Χατζημιχάλη στη λαογραφική έρευνα· τη δυναμική μιας επιχείρησης του κλάδου της τυπογραφίας που καθόρισε την εξέλιξη των γραφικών τεχνών στην Ελλάδα· την πρωτοποριακή τεχνολογία που εφάρμοσε η Ασπιώτη-ΕΛΚΑ κατά την εκτύπωση των πινάκων.
Στα βασικά εκθέματα περιλαμβάνονται:
- Οι δύο τόμοι της συλλεκτικής έκδοσης.
- Υδατογραφίες του Nicolas Sperling για την εικονογράφηση του λευκώματος, καθώς και σχέδια του ζωγράφου που αξιοποιήθηκαν κατά τη φιλοτέχνηση των υδατογραφιών.
- Σημειώσεις, φωτογραφίες και σχέδια της Αγγελικής Χατζημιχάλη, υλικό που συγκέντρωσε για τη σύνταξη των ερμηνευτικών κειμένων της έκδοσης.
- Επιλεγμένες φορεσιές ή μεμονωμένα ενδύματα από τη συλλογή του Μουσείου Μπενάκη που αποδίδονται εικαστικά στην έκδοση.
- Αρχειακό και φωτογραφικό υλικό που φωτίζει το εγχείρημα του Αντώνη Μπενάκη και τη σύνδεσή του με τη συλλογή του Μουσείου, τον κοινωνικό του περίγυρο και την εποχή.
- Υλικό από τα στάδια παραγωγής του λευκώματος από το αρχείο τής Ασπιώτη-ΕΛΚΑ: τυπογραφικοί τσίγκοι, αποχρωματισμοί-σκάλες χρωμάτων, φιλμ, γυάλινες πλάκες αποχρωματισμών, λυτά τυπογραφικά φύλλα.
- Αρχειακά τεκμήρια για την ιστορία του τυπογραφείου, τη συνεργασία του με το Μουσείο Μπενάκη και τον αντίκτυπο της έκδοσης.
- Φύλλα γραμματοσήμων της δεκαετίας του 1970 τα οποία αναπαράγουν επιλεγμένες ενδυμασίες από το λεύκωμα.
Η έκθεση συνοδεύεται από κατάλογο με κείμενα της ομάδας των επιμελητών, τα οποία φωτίζουν τις ποικίλες πτυχές της εκδοτικής διαδικασίας του λευκώματος. Ο κατάλογος αποτελεί συνέκδοση των δύο διοργανωτών, του Μουσείου Μπενάκη και του Ιστορικού Αρχείου της Εθνικής Τράπεζας.
Παράλληλες δράσεις – Ξεναγήσεις
Ξεναγήσεις για το κοινό θα πραγματοποιηθούν από τα μέλη της επιμελητικής ομάδας, την Ξένια Πολίτου και τη Σταλίνα Βουτσινά από το Μουσείο Μπενάκη, την Παρή Καλαμαρά, τον Σάββα Καράμπελα και τη Χρυσαλένα Αντωνοπούλου από το Ιστορικό Αρχείο της Εθνικής Τράπεζας, καθώς και τον Παύλο Θανόπουλο που έχει αναλάβει το σχεδιασμό της έκθεσης, τα ονόματα των οποίων θα ανακοινώνονται κάθε μήνα. Ο αριθμός των θέσεων είναι περιορισμένος.
Το πρόγραμμα διαμορφώνεται ως εξής:
Οκτώβριος
- Σάββατο, 18/10/2025, 12.00: Ξένια Πολίτου, επιμελήτρια Συλλογής Νεοελληνικού Πολιτισμού Αιγέας ΑΜΚΕ
- Πέμπτη, 23/10/2025, 18.00: Παρή Καλαμάρα, επικεφαλής Ιστορικού Αρχείου Εθνικής Τράπεζας
- Πέμπτη, 30/10/2025, 18.00, Σταλίνα Βουτσινά, ιστορικός τέχνης
Νοέμβριος
- Σάββατο, 1/11/2025, 12.00: Ξένια Πολίτου, επιμελήτρια Συλλογής Νεοελληνικού Πολιτισμού Αιγέας ΑΜΚΕ
- Πέμπτη, 6/11/2025, 18.00: Σάββας Καράμπελας, Ιστορικό Αρχείο Εθνικής Τράπεζας
- Σάββατο, 8/11/2025, 12.00: Χρυσαλένα Αντωνοπούλου, Ιστορικό Αρχείο Εθνικής Τράπεζας
- Πέμπτη, 13/11/2025, 18.00: Ξένια Πολίτου, επιμελήτρια Συλλογής Νεοελληνικού Πολιτισμού Αιγέας ΑΜΚΕ
- Σάββατο, 15/11/2025, 12.00: Ξένια Πολίτου, επιμελήτρια Συλλογής Νεοελληνικού Πολιτισμού Αιγέας ΑΜΚΕ
- Πέμπτη, 20/11/2025, 18.00
- Σάββατο, 22/11/2025, 12.00
- Πέμπτη, 27/11/2025, 18.00
- Σάββατο, 29/11/2025, 12.00
Δεκέμβριος
- Πέμπτη, 4/12/2025, 18.00
- Σάββατο, 6/12/2025, 12.00
- Πέμπτη, 11/12/2025, 18.00
- Σάββατο, 13/12/2025, 12.00
- Πέμπτη, 18/12/2025, 18.00
- Σάββατο, 20/12/2025, 12.00
Ιανουάριος
- Σάββατο, 3/1/2026, 12.00
- Σάββατο, 10/1/2026, 12.00
Εκπαιδευτικό πρόγραμμα και ημερίδες
Η συνεργασία των Τμημάτων Εκπαίδευσης του Μουσείου Μπενάκη και του Ιστορικού Αρχείου της Εθνικής Τράπεζας οδήγησε στον σχεδιασμό ενός νέου εκπαιδευτικού προγράμματος, ειδικά για την έκθεση, που απευθύνεται σε σχολικές ομάδες (Στ΄ Δημοτικού – Γ΄ Λυκείου). Το πρόγραμμα «Ένα λεύκωμα, οι πρωταγωνιστές και το όραμα μιας εποχής» επιδιώκει να ανασυρθεί από τη λήθη και να καταγραφεί στη μνήμη των νεότερων το λεύκωμα-σταθμός στην Αθήνα του Μεσοπολέμου, που περιλαμβάνει παραδοσιακές φορεσιές από όλη την Ελλάδα.
Σ’ αυτό συνέβαλαν ένας φωτισμένος Έλληνας της Διασποράς, με συλλεκτική δραστηριότητα, προσηλωμένος στην ιδέα της προσφοράς. Μία τολμηρή ερευνήτρια, ειδική στη νεοελληνική ενδυμασία, που δεν διστάζει να ταξιδέψει στα πιο απομακρυσμένα σημεία της Ελλάδας για να καταγράψει τα δημιουργήματα της λαϊκής τέχνης. Ένας μυστηριώδης Ρώσος ζωγράφος, που ειδικεύεται στην τέχνη της μικρογραφίας. Μια πρωτοπόρος εταιρεία γραφικών τεχνών, υπόδειγμα της ανάπτυξης και του εκσυγχρονισμού στην ελληνική βιομηχανία της εποχής, με καινοτόμες πρακτικές και στόχο την τελειότητα στην ποιότητα.
Στο τέλος του προγράμματος ένα παιχνίδι ρόλων θα βοηθήσει τα παιδιά να γνωρίσουν τους συντελεστές της έκδοσης και την εποχή τους, φωτίζοντας τις διαφορετικές πτυχές και τα στάδια προετοιμασίας της.
Στο πλαίσιο της έκθεσης προγραμματίζεται, επίσης, η διοργάνωση μιας γιορτινής συνάντησης του τακτικού προγράμματος «Ώρα για μουσείο», για επισκέπτες με δυσκολίες μνήμης και αρχόμενη άνοια. Πληροφορίες: Μουσείο Μπενάκη, Τμήμα Εκπαίδευσης, Δευτέρα-Παρασκευή, 210 3671067–69, [email protected].
Τέλος, το Μουσείο Μπενάκη και το Ιστορικό Αρχείο της Εθνικής Τράπεζας διοργανώνουν δύο ημερίδες που θα αναπτύξουν ακόμα περισσότερο τις θεματικές της έκθεσης.
Οι ημερίδες θα διεξαχθούν στο Ιστορικό Αρχείο της Εθνικής Τράπεζας (Γ΄ Σεπτεμβρίου 146) τις ακόλουθες ημερομηνίες με τις παρακάτω θεματικές:
- Παρασκευή 19 Δεκεμβρίου 2025, 17.00-20.00: «Φορεσιές ζωγραφιστές, 20ός αι.-αρχές 21ου αι. Ζητήματα απεικόνισης», σε συνεργασία με την Ελληνική Εταιρεία Ενδυμασιολογίας.
- Πέμπτη 8 Ιανουαρίου 2026, 17.00-20.00: «Συλλογές, πηγές και έρευνα γύρω από την ιστορία της Τυπογραφίας στην Ελλάδα».
Μουσείο Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού: Κουμπάρη 1, Αθήνα, τηλ. 210 3671014, benaki.org
Διάρκεια έκθεσης: 15 Οκτωβρίου 2025 – 11 Ιανουαρίου 2026
